U izdanju Instituta za slovenske studije u Parizu, nedavno je na francuskom jeziku obvjavljena prva zajednička Gramatika bosanskog, hrvatskog, crnogorskog, srpskog jezika iz pera koautorskog para koji čine poznati slavista sa Sorbone profesor Paul-Louis Thomas i Vladimir Osipov, profesor sa Nacionalnog instituta za orijentalne jezike i civilizacije.

Štampanje ove gramatike je poduhvat vrijedan pažnje i divljenja, jer su autori francuskim studentima i drugim frankofonim korisnicima detaljno i pregledno predstavli gramatički sistem četiri nova standarda, sa svim izmjenama i varijantama, naučno utemeljeli svoje tvrdnje u sociolingvističkoj teoriji kad je u pitanju odnos prema novim standardima, njihovim identitetima i imenima, dobro poznajući sociolingvističku situaciju nakon raspada bivše Jugoslavije, dijalektologiju a dijelom i istoriju jezika.

To nije bio nimalo lak zadatak.

Nastanak Gramatike opravdaju činjenicom da se uprkos različitim imenima radi o jednom polistandardizovanom jeziku, kao i potrebom za udžbenikom u nastavi na francuskim univeritetima na kojima se ova četiri jezika predaju kao jedan predmet.

Inače, ova gramatika je osma u ediciji gramatika Instituta slovenskih jezika u Parizu, nakon gramatika: poljskog, ruskog, češkog, bugarskog i nama posebno interesantne Gramatike srpskohrvatskog jezika iz daleke 1924. godine (prerađeno izdanje štampano je 1952) poznatih lingvista Antoinea Meilleta i Andréa Vaillanta, dakle, nastavak je jedne plodne tradicije pisanja dobrih gramatika slovenskih jezika.

Polistandardizovani jezik

Autori prve zajedničke Gramatike bosanskog, hrvatskog, crnogorskog, srpskog jezika pošli su od teze da iako su se nakon raspada Jugoslavije pojavile posebne gramatike za bosanski, hrvatski, crnogorski i srpski jezik, riječ je ipak, o jednom jezičkom sistemu sa četiri malo različita standarda, tj. jednom polistandardizovanom jeziku.

Za takvu vrstu jezika, kakvi su npr. engleski, španski, francuski, njemački i sl. pišu se zajedničke gramatike, pa je sasvim prirodno napisati i zajedničku gramatiku bosanskog, crnogorskog, hrvatskog i srpskog, premda to mnogima u državama u kojima su ti jezici zvanični, nije po volji, jer jedan gramatički sistem implicira jedan jezik što je suprotno od aktuelnih jezičkih politika u postjugoslovenskim državama.

Razlika između navedenih polistandardizovanih jezika i jezika koji su predmet interesovanja ove gramatike je u tome što prvi imaju jedan naziv, dok drugi imaju četiri.

Bosanski, crnogorski, hrvatski i srpski su četiri zvanična naziva za jedan jezički sistem čiji se govornici potpuno razumiju, tako je uprkos različitim imenima, potpuno opravdano da se u jednom zajedničkom tekstu predstavi gramatika (fonologija, morfologija, sintaksa) četiri standardna jezika zasnovana na jednom istom jezičkom sistemu.

Iz praktičnih razloga autori u svojoj gramatici umjesto četiri imena jezika koriste skraćenicu BCMS koja predstavlja inicijale od imena tih jezika na francuskom, po abecednom redu.

Zajednička obimna gramatika BCMS jezika podijeljena je u četiri nejednaka dijela: Uvod (25-51), Pismo, fonetika i fonologija (51-68), Morfologija – morfosintaksa (69-447) i Sintaksa (448-575). Slijedi selektivna bibliografija u kojoj su najbrojnije jedinice gramatike, pravopisi i rječnici, zatim Indeks pojmova na francuskom i Indeks na BCMS.

U ovom prikazu posebnu pažnju posvetićemo uvodnom dijelu u kojem se francuskim korisnicima Gramatike predstavlja pregled najvažnijih crta istorijskog razvoja jezika do aktuelnog stanja, dijalekatske podjele, kao i kratak pregled istorijskih prilika na prostoru na kojem se govore izučavani jezici.

Posebno su interesantni stavovi autora o kompleksnim sociolingvističkim temama koje se tiču identiteta jezika i njegovog imena. Preko čitave prve stranice Uvoda izdvojena su dva ključna pitanja: Da li se radi o jednom jeziku ili o više (i koliko) jezika? i Koje je ime tom jeziku (ili koja su imena tim jezicima). Na postavljena pitanja odgovaraju iz perspektive sociolingvističke teorije o identitetu jezika, pa se detaljno govori o kriterijumima određivanja identiteta: 1. strukturalnom, 2. genetskom, 3. kriterijumu razumljivosti i 4. vrijednosnom kriterijumu.

Jezički purizam

Autori zaključuju da na planu strukture jezika, nakon pregleda fonetskih, morfoloških, sintaksičkih i leksičkih odlika i pisma, može se govoriti samo o jednom jezičkom sistemu sa nekim regionalnim razlikama kakav je, uostalom, slučaj sa svim drugim jezicima. I po genetskom kriterijumu dolaze do istog zaključka - sva četiri jezika imaju isto porijeklo.

Kriterijum razumljivosti takođe, pokazuje da se radi o jednom jeziku koji potpuno ispunjava svoju osnovnu funkciju – komunikativnu. Da se radi o jednom jeziku navode se kao argumenti a) nemogućnost pravljenja bilingvalnih rječnika, postoje samo rječnici razlika i to nezadovoljavajući i sa velikim brojem grešaka, i b) nepotrebnost prevođenja među stanovnicima Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske i Srbije koji nesmetano prate televizijske programe i druge medije iz susjednih država.

U Hrvatskoj je npr. razumljivost manja među govornicima hrvatskih dijalekata: kajkavskog, čakavskog i štokavskog, nego između govornika standardnog hrvatskog, srpskog, bosanskog i crnogorskog.

Aksiološki kriterijum zasniva se na različitim vrijednostima (kulturnim, nacionalnim, duhovnim, religijskim i dr.) koje jezička zajednica pripisuje svom jeziku sa kojim se identifikuje. Jezik može postati jedan od važnih oznaka nacionalnog identiteta, pored tla, krvi, zajedničke prošlosti, kulture i religije, čime se ističe njegova simbolička i identitetska funkcija, a potiskuje u drugi plan komunikativana.

Tako je krajem XX vijeka kod balkanskih političara i nekih lingvista prevagnuo stav da različiti narodi moraju i da govore različitim jezicima, pa su se nametnule jezičke politike koje su insistirale na stvaranju razlika među jezicima.

Autori Gramatike navode primjere takvih jezičkih politika, tako se u Hrvatskoj praktikuje jezički purizam: lov na srbizme, eliminacija stranih riječi i konstruisanje novih riječi od slovenskih korjena, kao i uvođenje dijalektizama i arhaizama u jezik, pa čak i pokušaj nekih lingvista da reformišu pravopis da bi se što više razlikovao od srpskog. U Bosni i Hercegovini se intervenisalo u leksici uvođenjem orijentalizama želeći da se simbolički afirmiše islamski identitet Bošnjaka.

U RS od 1993. do 1998. ekavica umjesto ijekavice

U Republici Srpskoj zakonom je između 1993. i 1998. godine uvedena ekavica umjesto govorne ijekavice radi jedinstva srpskog naroda, što se nije moglo primijeniti u praksi, pa se od toga odustalo.

U Srbiji se promoviše ćirilica kao nacionalno pismo na račun latinice. U Crnoj Gori, navode autori, pojedini lingvisti su pristalice situacije status quo, bez usaglašenosti oko imena jezika (srpski ili crnogorski), dok su drugi za radikalnu reformu sa istim ciljem diferenciranja od srpskog, bosanskog i hrvatskog, uvođenjem tri nova slova ś, ź i dz za odgovarajuće glasove iz crnogorskih narodnih govora.

Aktuelna norma crnogorskog jezika usvojila je dva nova slova ś i ź i rezultate jekavskog jotovanja dentala t i d, koja uz nejotovane oblike propisane starom normom, funkcionišu kao dubleti.

Rezultati novih jezičkih politika kojima se nastoji povećati razlike među bosanskim, hrvatskim, crnogorskim i srpskim jezikom su slabi, smatraju autori Gramatike, jer najveći dio stanovništva ne pokazuje nikakvu spremnost da usvaja novopropisana pravopisna i druga pravila, niti da napušta ustaljenu normu, kodifikovanu i učenu još od XIX vijeka.

Što se tiče odnosa govornika i jezičke zajednice prema BCMS, autori konstatuju tri različita stava: a) za jedne je to jedan isti jezik i kao takav treba da ima samo jedan isti naziv, b) za druge radi se o jednom jeziku sa različitim imenima i c) za treće to su bliski ali različiti jezici i ta razlika treba da se istakne posebnim nazivima.

Drugo važno pitanje postavljeno u uvodnom dijelu jeste pitanje imena jezika koje se nalazi, kako autori Gramatike kažu, u srcu simboličke i identitetske funkcije jezika (Grammaire, str. 45), naročito za govornike koji smatraju da ime njihovog jezika mora biti isto kao i ime njihove nacije.

To znači da će jedan jezik imati onoliko različitih naziva koliko ima naroda koji njime govore. Takav primjer lingvonima, tj. više naziva za jedan jezik ili varijante jednog jezičkog sistema, pored BCMS, imamo i u slučaju holandskog i flamanskog, rumunskog i moldavskog, malezijskog i indonezijskog, hindu i urdu.

Slučaj BCMS (jedan jezički sistem, a četiri standardna jezika) uporediv je sa onim jezicima u svijetu koji su nacionalni i(li) zvanični jezici u različitim zemljama sa standardima donekle različitim od države do države (engleski u Velikoj Britaniji, SAD, španski u Španiji i zemljama Južne Amerike…) i koji predstavljaju primjere polistandardizovanih jezika. Razumljivost među korisnicima polistandardizovanih jezika je velika, a razlike među standardima mogu da imaju znatan simbolički značaj i da podstiču govornike da smatraju da se radi o različitim jezicima.

Na obrazovnom planu izučavanje BCMS u Francuskoj organizuje se kao i u slučaju drugih polistandardizovanih jezika, autori smatraju da bi bilo apsurdno (finansijski i naučno) predavati ove jezike posebno.

Kad je u pitanju mogući razvoj BCMS u budućnosti, ističe se stav da iako se norme novih standarda, zasnovane na lokalnoj upotrebi, mogu vremenom sve više razlikovati, ipak, teško da se može dovesti u pitanje jedan jezički sistem i razumljivost među govornicima.

Posebno zbog toga što svi novi standardi imaju istu štokavsku dijalekatsku bazu i što su veliki napori u izgradnji zajedničke norme tokom XIX i XX vijeka ostavili duboke tragove.

Prva zajednička gramatika bosanskog, hrvatskog, crnogorskog i srpskog jezika predstavlja dragocjen udžbenik francuskim studentima i svima onima koji žele da se na jednom mjestu upoznaju sa aktuelnim stanjem u novim standardima.

U pisanju ove gramatike autori su konsultovali svu gramatičku, pravopisnu, rječničku i drugu normativnu literaturu koja se odnosi na ispitivane jezike. Što se tiče gramatičkog sistema on je prikazan precizno i jasno u kombinaciji deskripcije i preskripcije, uz konstantno praćenje odnosa između uzusa i norme i objašnjenja u kom pravcu može da se kreće razvojni proces.

Najneutralnije i najmanje loše

U ovom prikazu bavili smo se najviše stavovima autora iz uvodnog dijela Gramatike koji predstavljaju naučni pogled spolja dva vrsna poznavaoca naše aktuelne jezičke situacije. Paul-Louis Thomas i Vladimir Osipov su dali odgovore na postavljena pitanja, prijemčivo i jasno su objasnili studentima jednu neobičnu pojavu polistandardizovanog jezika sa četiri imena i pokazali da se radi o jednom gramatičkom i jezičkom sistemu koji su minuciozno opisali u svojoj knjizi.

Termin “srpskohrvatski” prvi je upotrijebio Jacob Grimm.

Termin srpskohrvatski u slavistici ima dugu tradiciju, upotrijebio ga je najprije njemački filolog Jacob Grimm 1824. godine, prihvatio ga je Slovenac Jernej Kopitar od 1836. i hrvatski gramatičari tokom XIX vijeka, široko se koristio, naročito u XX vijeku.

U Francuskoj je ovaj lingvonim u upotrebi od 1869. godine. Međutim, ovaj naziv nije uspio da postane nadnacionalani termin i da se definitivno nametne, kao ni neki drugi zajednički nazivi: neutralni ilirski, a ni oni koji su se koristili samo u naučnoj literaturi: novoštokavski i srednjejužnoslovenski.

Danas se umjesto jednog naziva za jezik u četiri države nastale nakon bivše Jugoslavije koriste četiri imena: bosanski, hrvatski, crnogorski i srpski. Autori Gramatike umjesto punih naziva jezika koriste skraćenicu BCMS ističući u poglavlju o imenu jezika da takvo rješenje ne zadovoljava potpuno, ali trenutno je najneutralnije i najmanje loše (Cette solution, sans etre vraiment satisfaisante, semble actuellement la plus neutre et partant la moins mauvaise, Gramaire, str. 46).

(Paul-Louis Thomas, Vladimir Osipov, Grammaire du bosniaque, croate, monténégrin, serbe, Institut d’études slaves, Paris 2012, str. 621)

(Vijesti.me, DEPO PORTAL, BLIN MAGAZIN/md)