Piše: Jelena Poliakoff

Nobelova nagrada u oblasti fiziologije i medicine za 2012. dodijeljena je Sir Johnu B. Gurdonu i Shinya Yamanaki za “otkriće da se diferencirane ćelije mogu reprogramirati u matične”.

Nerijetko ovakve vijesti ostaju negdje na marginama, potisnute senzacionalističkim red-carpetima i drugim vijestima iz nesvijesti. No, budimo za trenutak dosadni i nesenzacionalni i posvetimo malo pažnje upravo ovoj informaciji.

U svečanoj dvorani Concert Hall u Stokholmu, tog 10.12.2012. je rečeno da je revolucionarno otkriće Sir Gurdona i Yamanake pokazalo kako je moguće pobuditi zrelu diferenciranu ćeliju i dovesti je u stanje matične pluripotentne ćelije, koja se opet može diferencirati u sve ostale ćelije organizma.

Za sve one čija osnovna vokacija nije medicina ili biologija pojasniću sve ovo narodskim jezikom, bez imalo arogancije, a sa najiskrenijom željom da podijelim znanje tako da ono bude svima razumljivo: jedan se organizam, pa tako i naš, sastoji iz biliona i biliona ćelija koje sve imaju jednaku nasljednu informaciju, samo ćelija kože izgleda drugačije od ćelije nervnog sistema, ove opet, od mišićnih ćelija itd. Postoji oko 200 tipova različitih ćelija unutar našeg organizma, a sve ima jednaku nasljednu informaciju. To je zbog toga što su te ćelije diferencirane tj. maksimalno prilagođene onoj ulozi koju imaju u organizmu. Nastaju diferencijacijom iz tzv. “totipotentnih” odnosno “pluripotentnih” ćelija (slobodan prevod bi  bio “iz svemoćnih”, neću ulaziti u diskusiju o razlikama između omnipotentih, totipotentih i pluripotentnih ćelija jer to za našu priču nije važno), poznatih kao matične (“stem”) ćelije.

Takve diferencirane ćelije se, u velikom broju slučajeva, više ne dijele, nove ćelije krvi, mišića, nerava nastaju samo iz matičnih ćelija. To, opet, znači da, ako dođe do oštećenja i nestanka ovih ćelija, odrastao organizam će ih teško ili nikako nadomjestiti. Ovo zadnje se naročito odnosi na nervne ćelije.

Pogledajmo sada djelimičan spisak oboljenja i poremećaja koji se mogu tretirati terapijom matičnim ćelijama: oštećenja nervnog sistema (primjerice Parkinsonova i Alchajmerova bolest, oštećenja kičmene moždine), neki oblici raka, oštećenja ćelija srca, oštećenja zglobova i mišića, poremećaji hematopoeze (nastanka novih ćelija krvi), gluhoća, sljepoća, diabetes, kod procesa zacjeljivanja rana, kod oštećenja bubrega (razvijaju se tahnologije koje će izbaciti hemodijalizu iz upotrebe),  tretmani neplodnosti itd...

I tako je počela cijela priča sa matičnim ćelijama i njihovim čuvanjem. Priča o agencijama koje se bave uzimanjem i čuvanjem uzoraka krvi iz pupčane vrpce za “ne daj Bože”. Najmoćnije matične ćelije se nalaze u tkivu pupčane vrpce novorođenčeta, koja je sve do otkrića Gurdona i Yamanake bila jedina mogućnost obnove bolešću uništenog organizma, jedina mogućnost za terapiju matičnim ćelijama, osim, invanzivnih metoda presađivanja koštane srži, odnosno, etički krajnje upitne i bizarne, ali i na sreću, prevaziđene “terapije bratom ili sestrom”, kada se roditelji odlučuju da spasu bolesno dijete tako što će začeti još jedno, koje bi bilo donor koštane srži i drugih organa.

Vratimo se još jednom onom što je rečeno u Concert Hall-u tog decembra. Nastavak glasi: “vaše otkriće predstavlja novo, izuzetno važno, oruđe u razvoju novih dijagnostičkih metoda i terapija“.

Shinya Yamanaka je rođen u Osaki 1962., iste godine kada je Gurdon objavio svoje prvo značajnije otkriće u oblasti genetike (a koje je otvorilo put proceduri kloniranja). Prema vlastitim riječima, Yamanaka se odlučio za karijeru ljekara-hirurga jer je kao mlad trenirao džudo i tako zaradio nekoliko ozbiljnih povreda. Međutim, nakon svega dvije godine rada u oblasti hirurgije, sam sebe proglašava netalentovanim za to. Uvidjevši da ni hirurzi talentovaniji od njega ne mogu pomoći pacijentu, pravi iskorak u karijeri i postaje znastvenik-istraživač, tj. prelazi put od oblasti primijenjene znanosti do oblasti fundamentalnih istraživanja.

Danas dr Yamanaka radi kao viši saradnik za istraživanja matičnih ćelija u Fondaciji L.K. Whittier te kao profesor anatomije na University California, San Francisco. Stekao je međunarodno priznanje 2006. kada je inducirao ćelije kože miša da postanu one „svemoćne“, pluripotentne matične ćelije iz kojih se mogu diferencirati, stvoriti druge ćelije. 2007. je postigao isti proces inverzije zrelih ćelija u matične na ćelijama čovjeka. Kada se diferencirane ćelije kože tretiraju sa četiri specifična segmenta DNK (nazvana „Yamanakini faktori“), one se vraćaju u stanje pluripotentnih ćelija. Time se otvara mogućnost upotrebe ovih ćelija u terapijama.
   
Pogledajmo sada djelimičan spisak oboljenja i poremećaja koji se mogu tretirati terapijom matičnim ćelijama: oštećenja nervnog sistema (primjerice Parkinsonova i Alchajmerova bolest, oštećenja kičmene moždine), neki oblici raka, oštećenja ćelija srca, oštećenja zglobova i mišića, poremećaji hematopoeze (nastanka novih ćelija krvi), gluhoća, sljepoća, diabetes, kod procesa zacjeljivanja rana, kod oštećenja bubrega (razvijaju se tahnologije koje će izbaciti hemodijalizu iz upotrebe),  tretmani neplodnosti itd...

Prije nego što je razvijena metoda čuvanja ćelija iz pupčane vrpce u svrhu potencijalne terapijske upotrebe, jedini metod kojim se dolazilo do matičnih ćelija bila je invanzivna metoda uzimanja koštane srži iz tkiva zdravog donora, po mogućnosti, bliskog srodnika.
 
Ćelije krvi pupkovine se čuvaju u posebnim uslovima (krioprezervacija, pri čemu se ćelije drže na čak -196oC u tečnom nitrogenu) u bankama matičnih ćelija. Agencije-banke za pohranu matičnih ćelija pupkovine formiraju cijene svojih usluga na osnovu niza faktora, a usluga se smatra vidom životnog osiguranja. Svaki roditelj koji je upućen u tematiku vrlo će rado obezbijediti budućnost svoga djeteta na ovaj način. I to je ispravno. Pametno. Roditeljski brižno. Cjenovnike tih agencija možete naći na njihovim internet stranicama. Prostor koji mi je ustupljen ne želim koristiti u nenamjerne komercijalne promocije.

Šta nam to donosi znanost u liku i djelu Shinya Yamanake, njegovih prethodnika i nasljednika? To, da će organizam moći sam sebe izliječiti i da terapija ne mora biti toliko invanzivna i bolna. Da će takva terapija biti dostupna za nekih desetak godina ili manje.

Sve trčim da kažem i „medicinska usluga bez balasta nepotrebnog trošenja novca“. Ali ne, neću to reći. Nikako.

A mi, obuzeti vlastitim sitnim i krupnim životnim bitkama, zaboravljamo značaj informacija i ne obraćamo dovoljno pažnje na „dosadne“ vijesti iz nauke.