Sredinom 20. stoljeća, tadašnju Jugoslaviju pogodile su ekstremne suše, čiji su efekti bili pojačani društveno-ekonomskim problemima. Kakve lekcije nam ovi događaji nude danas, kada se treba prilagoditi novim klimatskim uslovima, piše Uroš Davidović, doktorant na Ekonomskom fakultetu u Beogradu, prenosi Klima101.

Usljed ekstremne suše, narode Jugoslavije je 1951. zadesila takozvana Gladna godina. 

Iako ona nije ostala u kolektivnom sjećanju stanovništva, dostupna je historijska građa na osnovu koje se može analizirati odnos tadašnjeg društveno-privrednog sistema i životne sredine – i na osnovu koje se mogu izvući pouke koje su značajne i danas, u eri izraženih klimatskih i društvenih promjena. 

Naime, posljeratna Jugoslavija, kao mlada socijalistička zemlja, bila je izuzetno osiromašena, razorena i iscrpljena ratom, sa nesrazmjerno velikim brojem ljudskih žrtava i neizbrojivim doživljenim nepravdama. 

U prvim godinama nakon rata, Jugoslavija je svoj razvojni put bila prilagodila politici SSSR-a i konceptu centralno-planske privrede. 

Jedan od centralno-planskih obrazaca bilo je uvođenje administrativne raspodjele poljoprivrednih proizvoda, iza čega su stajali osnivanje zemljoradničkih zadruga (kolektivna gazdinstva, kolohozi) i prinudni otkup. 

Istovremeno, otpočeo je petogodišnji program masovne industrijalizacije i izgradnje koji je uzrokovao prelazak skoro milion ljudi sa sela u gradove, čime je te ljude pretvorio iz proizvođača hrane u potrošače. 

Kao uvertira za Gladnu godinu, na Drugom zasjedanju Informbiroa u Bukureštu 28. juna 1948. godine, usljed ideoloških nesuglasica između Staljina i Tita, donešena je Rezolucija Informacionog biroa o stanju u Komunističkoj partiji Jugoslavije, kojom je ta partija isključena iz Informbiroa. 

U praksi, to je značilo da je Jugoslavija ostala sama u geopolitičkoj areni, jer je do kraja 1948. godine nastupila potpuna ekonomska i politička izolacija Jugoslavije od zemalja članica Informbiroa. Sve ovo je uslovilo okretanje Jugoslavije ka zapadnim silama.

Istovremeno, nakon izbacivanja KPJ iz Informbiroa, povećana su ulaganja u odbrambene sposobnosti države nauštrb ulaganja u poljoprivredu. 

Tokom 1949. godine vršena je diplomatska ofanziva u cilju ostvarivanja novih političkih i ekonomskih veza. Tek od ljeta počinju da pristižu prve, ali nedovoljne tranše kredita sa zapada. Istovremeno, proces kolektivizacije poljoprivrede se ubrzava donošenjem posebnog zakona. Teret privrednog razvoja u potpunosti je prebačen na seljake, ali ne postepeno, već primjenom diktatorskih metoda. 

Kombinacijom pritisaka i podsticaja država je pokušala da navede oko dva miliona seljaka da se priključe nekoj od skoro 6.900 kolektivnih farmi. Međutim, privatni poljoprivrednici pružaju tihi otpor, pa je odaziv priključenju u zemljoradničke zadruge slab. 

A onda, u jesen 1949. godine nastupa pravi zaplet – otpočinje suša koja je po ondašnjim procjenama stručnjaka Ujedinjenih nacija za hranu bila najgora u posljednjih 50 godina. 

Suša je izazvala nestašice, probleme u trgovini, kao i jedan oružani sukob sa seljacima

Produženi sušni period, koji je trajao gotovo godinu dana, bio je katastrofalan udarac za proizvodnju hrane u Jugoslaviji. Suša, uz neefikasnu poljoprivrednu politiku zasnovanu na kolhozima i otimanju viškova od poljoprivrednika, bila je razlog za gubitak oko 50% roda kukuruza, sličan pad prinosa krompira i veliki pad u proizvodnji drugih poljoprivrednih proizvoda. 

U pojedinim dijelovima zemlje već na proljeće 1950. godine nastupaju prvi ozbiljni problemi. 

Samo u cazinskom srezu, na krajnjem zapadu Bosne, inspektori su prikupili 800.000 kilograma pšenice manje od planirane godišnje kvote. Situacija je bila još gora kada je reč o stoci i svinjama. Kao odgovor na to, država je otpočela nasilnu akciju konfiskacije.

Konačni ishod je bio oružani seljački ustanak 6. maja 1950. godine, poznatiji kao Cazinska buna, koji je ugušen u krvi. Prema ograničenim izvorima, ubijeno je bar 25 pobunjenika, a raseljeno je preko 1000 stanovnika sa pobunjene teritorije.

Krajem ljeta, Jugoslavija se obraća SAD za pomoć u hrani, da bi u oktobru otpočeli relativno dugi pregovori, obilježeni nepovjerenjem Kongresa prema namjerama jedne socijalističke države. 

Već početkom jeseni, američka štampa počinje da piše o nastupajućoj katastrofi u Jugoslaviji. Strahuje se da državi prijete glad i politički haos tokom zime. Otpočinje masovno klanje stoke od strane seljaka usljed straha od gladi. 

Suočena sa ozbiljnim nestašicama hrane, Jugoslavija donosi odluku o obustavljanju izvoza kukuruza, ključnog artikla za trgovinske sporazume, što je otežalo uvoz sirovina i opreme za kapitalnu izgradnju. Na taj način su se uticaji suše prelili i na druge sektore privrede, jer je problem nastao i u proizvodnji koja je zavisila od uvoza sirovina iz inostranstva. Dnevne količine hljeba po osobi su smanjene za 10%, a uvoz hrane je postao neophodan. 

Zahvaljući ličnim naporima predsjednika Trumana i američkoj administraciji, Kongres je krajem 1950. i početkom 1951. godine odobrio pomoć Jugoslaviji u hrani. Pa ipak, po raznim svjedočenjima, 1951. godina je bila Gladna godina u cijeloj Jugoslaviji. 

Naredna suša 1952. bila je još ekstremnija, ali su posljedice bile blaže

Razmjere štete od suše su procijenjene na više stotina miliona ondašnjih dolara. Država je konačno uočila svoju odgovornost u katastrofi, pa je početkom proljeća 1951. godine otpočela proces obustave kolektivizacije poljoprivrede koji je završen krajem 1952. godine. Ubrzo je uspostavljen i sistem robnih rezervi. 

Zahvaljujući obilatoj pomoći od strane SAD, promjeni ekonomskih politika, napuštanju kolektivizacije poljoprivrede, te uvažavanju tržišnih zakonitosti, vrlo brzo su uspostavljeni uslovi za podizanje životnog standarda stanovništva. 

Da je to zaista tako, vidjelo se već naredne godine. Naime, u 1952. godini Jugoslavija se ponovo suočila sa katastrofalnom sušom. Padavine u jesen i zimu 1951. godine bile su u velikom deficitu, pa zemlja nije imala dovoljno vlage. U proljeće se nastavio trend slabih padavina, što je rezultiralo katastrofalnom godinom za poljoprivredu. 

Procijenjena šteta od suše 1952. godine iznosila je između 11 i 16% bruto domaćeg proizvoda. Poređenja radi, štete od katastrofalne suše iz 2011/2012. godine procijenjene su na manje od 5% bruto domaćeg proizvoda. Pa ipak, uprkos činjenici da je suša žestoko pogodila privredu, Gladna godina se nije ponovila. 

Spremnost jugoslovenskog društva na šokove iz životne sredine je porasla u relativno kratkom vremenskom periodu zahvaljujući prethodnim političkim i ekonomskim zahvatima. 

Ovo je sažeo i Tito u septembarskom broju Borbe. 

- Izgubili smo oko 100 do 140 milijardi dinara iz cjelokupnog nacionalnog dohotka. Ovogodišnja suša je u opštim ciframa teža nego što je bila 1950. godine. Razlika je samo u tome što 1950. godine nismo mogli da je savladamo bez pomoći iz vana, a ove godine ćemo barem moći spriječiti glad - naveo je.

Lekcija iz 1951.: Kako su pogrešne politike pogoršale posljedice suše

Zašto je priča o Gladnoj godini važna i u 2025. godini? Iako su se globalna i nacionalna privreda dramatično promijenile tokom poslednjih 75 godina, osvrt na Gladnu godinu nudi univerzalna zapažanja koja su jednako važna u bilo kom društvenom ili ekonomskom kontekstu. Ovo je posebno značajno ako imamo u vidu intenzitet i strukturu klimatskih promjena na našim prostorima danas. 

Način na koji su se jugoslovenske vlasti ophodile prema poljoprivrednicima na početku krize, insistiranje na ekonomski neodrživim programima, zataškavanje realnih problema u privrednom sistemu, sakrivanje informacija o Cazinskoj buni i opštem nezadovoljstvu seljaka, sve je to uticalo na produbljivanje krize. 

Da vlasti nisu istrajavale na ideološkim dogmama, da nisu primjenljivale represiju, da su omogućile funkcionisanje slobodnog tržišta i da su tačno i blagovremeno informisale stanovništvo o nastupajućoj katastrofi, možda bi razmjere krize bile znatno manje, kao što je to, uostalom, bio slučaj tokom 1952. godine. 

Činjenica je i da se od 1948. godine veliki dio sredstava ulagao u odbranu, dok se ostatak uglavnom ulagao u petogodišnji plan. Potpuno zanemarivši potrebe poljoprivrede, kao tada najvažnije privredne grane, stanovništvu se počeo nametati preveliki teret.

Svaka politika sprovodi se u konkretnim ekološkim prilikama koji se ne smiju ignorisati

U današnje vrijeme je malo vjerovatno da se Gladna godina može ponoviti. 

Diverzifikacija i viši stepen razvoja nacionalne privrede, kao i globalizacija koja se karakteriše relativno brzim transferom tehnologije i brojnim i snažnim međunarodnim vezama, dramatično smanjuju vjerovatnoću nastupanja gladi u bilo kom trenutku. Međutim, svjedoci smo burnih geopolitičkih i lokalnih dešavanja koja unose određen stepen neizvjesnosti u ovu uopštenu procjenu.

(Klima101.rs/DEPO PORTAL/au)